„Zrozumiała, że patrzy nie na królewicza, tylko na anioła śmierci; że będzie mogła opowiedzieć swoją historię, wystawić swoje uczynki na zważanie. Zrozumiała, że z ostatnim słowem zgaśnie w niej słabe, pełgające światełko – i rozmawiali długo w noc, a potem żyli długo, długo i nareszcie szczęśliwie; poza pamięcią. Sonia zrozumiała, że dlatego tak bardzo się ucieszyła; dlatego że zstąpił w jej progi anioł najprawdziwszy, a nie wyżebrany w cerkwi, sam źródłosłów anioła, posłaniec, malak, wieść kończąca.”
Zacznę inaczej niż zaczynam zazwyczaj. Zacznę od siebie. Podzielę się z Wami pierwszym wrażeniem. Pierwszą chwilą, trwaniem i ostatnim oddechem mijającej kartki. Zacznę od tego, że przyczaiłam się na tę powieść. Schowałam tak trochę i z ukrycia obserwowałam jak siedzi i czeka na moje spojrzenie na półce. Byłam ostrożna, bo uważam, że należy zachować rozsądek przy zbyt dużej i rozległej ilości zachwytów. Mam wtedy takie poczucie, że aż by się chciało na przekór. Chciałoby się tak na pohybel samej sobie, krytykom i innym czytelnikom. Niemniej, obiecuję sobie zawsze bezstronność. Staram się stłumić głosy recenzentów, samego autora, czy jego czytelników. Wymazuję cudze słowa, postanawiając samej zbudować podstawy, podwaliny pierwszego wrażenia.
Czasami nie udaje mi się to zupełnie. A czasami wręcz przeciwnie – historia porywa mnie, unosi i niesie w przestworza tekstu, nieomal magicznie, nieomal nierealnie. Tylko dla mnie. Od nowa tworzy się w mojej wyobraźni. Przytrafiło mi się w ostatnich dniach coś takiego właśnie. Ni stąd, ni zowąd wylądowałam na głębokiej podlaskiej wsi, w środku lata, jak we śnie, jak za mgłą, zamknięta w bańce cudownej, lecz strasznej opowieści. Zasłuchałam się. Chłonęłam. A ona mówiła…
„Dawno, dawno temu…” – tymi słowami narratorka zaczyna snuć swoją historię w ostatniej powieści Ignacego Karpowicza zatytułowanej „Sońka”. Słowami niczym z baśni, śpiewającymi z oddali, wspominając życie przeszłe, jak z innej epoki, innego świata, rzeczywistości, która przestała istnieć. Dawno, dawno temu, gdy świat był zupełnie inny, gdy wiejska wieś była jeszcze bardziej wiejską wsią, a życie z zewnątrz przychodziło z wielkim opóźnieniem, niewielką osadę nawiedziła wojna. Ale jeszcze zanim wojna przyszła do Sońki, to życie tam wcale nie było usłane różami. Przynajmniej nie dla niej. Wychowywała się bez matki, kobieta swojego ojca, bo zajęła jej miejsce, gdy tylko zaczęła dojrzewać. Na dokładkę dwóch braci, obcych pod jednym dachem. Obora, kury, podwórko, dom – ciężka praca i sen na okrągło, do utraty tchu. I jeden dzień, który na zawsze zmienił jej życie. Sońka nie miała szansy opowiedzieć całej prawdy. Nie miała możliwości wypowiedzieć na głos swojej historii. Ubrać siebie samej w słowa. Dopiero po latach nadarzyła się taka okazja.
Zupełnie przypadkiem, gdy tuż pod jej domem zatrzymał się samochód. Sytuacja niczym z filmu. Absurdalna, prawie surrealistyczna w tym uroczym wiejskim otoczeniu. Odpicowany mercedes, a z niego wysiadł na pół-zgonie niemłody młodzian po trzydziestce, zagubiony reżyser teatralny, twórca poszukujący – Igor Grycowski, który nawet tym Igorem wcale nie jest, bo Ignacym i wcale nie Grycowskim, bo Gryką. Nawet ta Warszawa i wielki świat jakieś takie odległe i inne, obce wśród swoich. Obce tuż obok tak bliskiej, choć nieznanej Sońki.
Igor/Ignacy pod wpływem uroku prawie, trafia do sońkowego domku, gdzieś na granicy z Białorusią, a tam spotyka owczarkową sukę Borbus, ostatnią ze swego rodu, tak jak Sońka jest ostatnia. I kota Jozika, Pasterza Myszy, który swoje również ostatnie, dziewiąte życie przeżywał. Jest też Mućka i jej życiodajne mleko, które ożywia Ignacego, pozwala mu zrodzić pomysł, daje siły, by wysłuchać bajarki.
W tej opowieści jest miłość. Wielka. Co ja piszę – gargantuiczna. Pożerająca. Namiętna i wypełniona dobrobytem. To też miłość zakazana. Bo przecież nazista, najeźdźca nie może kochać wiejskiej dziewczyny z okupowanych terenów. Jest tam śmierć, mord, gwałt, ale rodzi się również życie. Małe, niewinne, zrodzone z kłamstwa. I znowu śmierć. Strata. Brak. Nie ma nic.
Opowieść Sońki przefruwa przez ucho Ignacego, pod pióro Igora, by na końcu rozbrzmieć ustami aktorki grającej Sońkę na teatralnej scenie. Historia widziana wieloma oczami, interpretowana, dopasowywana do nowej rzeczywistości, do uszu słuchacza, dla oczu publiczności, tej prawdziwej i wyimaginowanej. To jej ostatnia opowieść, więcej już mówić nie będzie. Nadejdzie jej czas, wreszcie, po tylu latach oczekiwania. Ostatnie słowa, które w oczach Ignacego przywracają jej witalne siły, przywracają utraconą młodość, nadają złocistą poświatę. Czas przy Sońce to kwestia względna. Raz jest wojenne lato w rozkwicie, raz moment opowieści z Igorem/Ignacym w tle, a zaraz warszawska scena…
W „Sońce” nie chodzi wcale o jej styl. Wcale nie o to, jakim językiem została napisana. Nie do końca ważny jest początek, czy zakończenie. Chodzi o opowieść. O magię słów. O oczyszczenie. Moc tej niedużej książeczki wypływa i atakuje z krótkiej, dosadnej formy powieści, z intensywności i naturalności opisanych w niej przeżyć, ale przede wszystkim z wyjątkowej formy narracyjnej na jaką zdecydował się Karpowicz. Czytelnik tworzy opowieść Sońki wraz z samą bohaterką. Dzieje się tak dlatego, że niby to Sońka opowiada swoją historię, ale jednocześnie wraz z nią opowiadają ją Igor – reżyser teatralny, Ignacy – czyli naturalna, miejscowa wersja Igora, opowiada ją aktorka odgrywająca Sońkę na scenie, a nad wszystkim czuwa główny narrator, który zwraca się bezpośrednio do nas. Opowieść Sońki jest wielowymiarowa i wielogłosowa. Zamyka rozdział pewnego umęczonego życia, daje ukojenie, unosi ku śmierci, by jednocześnie stworzyć nowe życie i zacząć wszystko od początku z innej perspektywy, dla której jej historia stała się inspiracją. Czytelnik, jak ten Ignacy, otrząsający się z wymyślonego Igora, pochłania dzieje życia umierającej kobiety, przeżywa je na różne sposoby i wychodzi, jak po najpiękniejszej inscenizacji.
Zachwyt „Sońką” nie jest wcale przesadzony. Sam Ignacy Karpowicz nieskromnie wyznał w wywiadzie dla Zwierciadła, że żył po to, by napisać kiedyś „Sońkę”. I wcale mu się nie dziwię. Jeśli niektórzy pisarze potrzebują na tzw. ”powieść życia” tysięcy, a przynajmniej setek stron maszynopisu, wielotomowych, wiekopomnych cudów, które doceniają jedynie krytycy i pojedyncze jednostki czytelnicze, to Karpowiczowi udało się zamknąć swoją opowieść w dwustu stronach (zaznaczył, że całość skrócił) i tyle moi Drodzy jak najzupełniej wystarczyło, by poruszyć obsesyjnego książkoholika. Znajdziecie w tej perełce romans, wojenny dramat, prozę obyczajową, a także meta-opowieść, która wymyka się ustalonym gatunkowym ramom, a tym samym oddaje pokłon samemu czytelnikowi. A czytelnik lubi, jak ktoś go doceni, zauważy i zagada. Zmusi nawet do tworzenia i pozostawi mu całe pole do własnych interpretacji. Oj, bardzo lubi.
O.