Tag: Tahar Ben Jelloun

„Święta Noc” Tahar Ben Jelloun

17 komentarzy

Bombla_ŚwiętaNoc

 

„Najważniejsze, by dwadzieścia lat życia na niby przestało mi ciążyć, bym przestała spoglądać w wstecz i mogła dać kopniaka całej hordzie wspomnień, które mnie goniły, prześcigając się w tym, co głęboko skrywane, nieznośne i uwłaczające. Wiedziałam, że jeszcze przez jakiś czas będę musiała się zmagać z tymi zwojami zasupłanych lin. By się ich pozbyć, musiałam być nieobecna, wyjść, nim zapukają do drzwi mojego snu.”

Dawno, dawno temu, gdzieś w czasie spoza czasu, w marokańskim miasteczku wśród piasków pustyni, pewien mężczyzna zapragnął mieć syna. Nie było to pragnienie na wyrost – los poskąpił temu bogobojnemu człowiekowi męskiego potomka, obdarzając go w zamian siedmioma córkami, odbierając nadzieję przy każdych kolejnych narodzinach. Zawiedziony, pełen zwątpienia i poczucia narastającego nieszczęścia, postanowił wziąć sprawy w swoje ręce. Obmyślił plan i złożył samemu sobie obietnicę, że kolejne dziecko będzie wymarzonym synem, cokolwiek się nie wydarzy. Wyczekiwana chwila porodu nadeszła, a dziewczynka, która pojawiła się na świecie, tuż po narodzinach stała się chłopcem. Zrodzona z marzeń, zrodzona z ojcowskich słów. Ahmed ukrywający pod ubrankami Zahrę. Ale przecież my już poznaliśmy tę historię. Szeptał ją pustynny wiatr, przekazywał z ust do ust bajarzy, kontynuowali ją słuchacze i czytelnicy. Zahra zyskała wiele głosów, wiele twarzy, ale dopiero teraz w świętą noc, dostała możliwość, by snuć własną opowieść. Przekazać prawdę i oczyścić duszę z odwiecznej tęsknoty.

„Święta Noc” Tahara Ben Jellouna podejmuje opowieść o Ahmedzie, który na powrót stał się Zahrą, bezpośrednio po zakończeniu historii zapoczątkowanej w „Dziecku piasku”. Tym razem jednak, autor odrzucił  konwencję polifonicznej baśni i oddał głos samej Zahrze, która wyszła z ukrycia i postanowiła przemówić po raz pierwszy, po latach milczenia. Gdzieś po drodze jej historia utraciła swoją mityczność, uniwersalność, którą próbowali zapożyczać poprzedni bajarze i wreszcie stała się jej własną opowieścią. Dziwną, miejscami przerażającą, ale należącą tylko do niej. Piaski pustyni o magicznych właściwościach zastąpiły ciasne ulice miasta. Czasami tak ciasne, że aż ciężko się przez nie przecisnąć. Zaułki, gdzie czuć na sobie nieprzychylny wzrok, gdzieś z wysoka, wyrażający ostateczne sądy. Zagubione place, na których starowinki szepczą swoje zaklęcia i klątwy. Duszne łaźnie, w których wraz z parą unoszą się niespokojne uczucia, tchnienia miłości. Zamiast wspaniałej oczekiwanej wolności, jakaś klaustrofobia przestrzeni. Przed Zahrą i jej słuchaczami daleka droga , by u kresu wspomnień ujrzeć nadzieję.

Prawdziwa historia Zahry zaczyna się w tytułową Świętą Noc – dwudziesty siódmy dzień ramadanu. W tę noc umiera jej ojciec i to w tę noc, zgodnie z wierzeniami, ważą się losy wszelkich istot całego świata. Układa się ostateczne przeznaczenie. I to właśnie tej nocy Zahra uzyskuje pozorną wolność. Pozorną, gdyż z Ahmeda, który jako mężczyzna mógł być każdym, przekształciła się ostatecznie w kobietę, z góry ograniczonym zestawem praw. W chwilę później, pozbawiona bezpiecznej otoczki własnej męskości, zostaje porwana przez tajemniczego jeźdźca, by wkrótce samotnie musieć przemierzać pustynny szlak i trafić do miasta, w którym rozegra się pojedynek o jej przeznaczenie. To tam pozna czym jest poświęcenie, oddanie i miłość. Wykorzeniona na własne życzenie, Zahra będzie musiała poddać się własnej słabości, wkroczyć do krainy cienia i ludzkich namiętności, które do tej pory stanowiły dla niej zagadkę.  Jej prawdziwa opowieść od czasu do czasu przeplatać będzie się z wizjami martwych opuszczonych krain, surrealistycznymi wizjami pełnych sennych widziadeł, majaków i marzeń. Jak rozbita baśń, w mrocznych, ciemnych kolorach, gdzie realne miesza się z tym co wyobrażone, gdzieś na skraju istnienia i to właśnie wyobrażona wizja daje bohaterce ukojenie.

Odzyskany głos Zahry to niezwykle subtelna, niemalże dziewczęca w wydźwięku spowiedź. Próba odtworzenia straconych dni poprzez pieczołowite snucie kolejnych wątków i dodawanie do nich kolejnych, odzyskanych poprzez opowieści dni. Zahra odrzuca kłamstwa i pozory. Zamyka za sobą rozdział Ahmeda, który tak naprawdę od zawsze należał do jej ojca. To zapowiedź buntu przeciw patriarchalnej strukturze społeczeństwa, przeciw nielogicznym prawom wbrew naturze, a przede wszystkim przeciw uciskowi kobiet. Z początku ten odzyskany głos Zahry jest cichy, niemal szepczący, tak jak stłumiona jest jej kobiecość i skrywany w piersiach krzyk. Życie w terrorze i upodleniu sprawia, że to, co przynależne jej płci jawi się jej jako potworne i nienaturalne. Jej zadaniem jest uciec przed strachem, otworzyć serce i z niespotykaną w tej kulturze szczerością, jak Szeherezada, której kobiecość również była wciąż zagrożona, kontynuować swoją opowieść. Brnąć naprzód, przeciw światu, ale naprzeciw życiu.

„Święta Noc” to relacja z przemilczanych wspomnień. Zahra musi mówić, musi wypowiadać się, by słowami stworzyć siebie od nowa, zbudować utraconą tożsamość, tak jak kiedyś, zupełnie na początku, stworzył ją jej ojciec. Słowo samo w sobie staje się obsesją – daje jej zarówno szczęście, jak i strąca w przepaść. Niemniej, kobieta wciąż mówi. Nawet gdy jest tłamszona, torturowana, wykorzystywana. Opowieść także i tutaj jest swoistym katharsis dla bohaterki, ale oczyszcza ją z samej siebie, z dawnego ja i jego wspomnień, by wreszcie odzyskać cielesną i psychiczną pełnię. By Zahra ostatecznie stała się Zahrą.

O ile „Dziecko piasku” puszczało wodze fantazji, tworzyło zwiewne fatamorgany i majaczyło na granicy snu i jawy, to „Święta Noc” zakorzeniła się w smutnej codzienności muzułmańskiej kobiety, która próbuje wyrwać się z narzuconych zasad i na nowo poznać siebie poprzez zmysły.  Słowa nie dają tylko komfortu. Nie przynoszą jedynie wyczekiwanej ulgi. To gorzka spowiedź, która zrywa w końcu wszystkie maski. Niszczy ostatecznie niedopowiedzenia.  Wyciąga na światło dzienne wspomnienia rodem z koszmarów, pełne bólu i niewyobrażalnego cierpienia. Przed śmiercią wszystko staje się jasne. Wszystko staje się namacalne. I prawdziwe. Jak okaleczone ciało i dusza, którą uwalniają słowa.

O.

**Za tę wyjątkową książkę dziękuję pani Małgorzacie Szczurek z wydawnictwa Karakter.

„Dziecko piasku” Tahar Ben Jelloun

19 komentarzy

Bombla_DzieckoPiasku

 

„Czy to przygoda, czy życiowa próba? Rzekłbym, jedno i drugie. Niech ci, którzy chcą wyruszyć ze mną, podniosą prawą dłoń i przysięgną mi wierność. Reszta może odejść ku innym opowieściom, do innych bajarzy. (…) Potrzebuję was. Biorę was na wspólników mojego zamysłu. Kładę was sobie na plecy i niosę na pokład statku. Każda przerwa w podróży będzie przeznaczona na milczenie i namysł. Nie będzie żadnych modlitw, tylko silna wiara.”

Opowieść towarzyszy ludziom od zarania dziejów, praktycznie od zawsze. Tradycja snucia historii jest jednocześnie tak uniwersalna, tak ponadczasowa, że dotyczy wszystkich kultur, tych najstarszych i najmłodszych, ze wszystkich zakątków kuli ziemskiej. Opowieści tworzą wszyscy. Jest w tym coś niezmiernie pięknego, że pomimo różnic, niesnasek i konfliktów to właśnie dzięki dobrze opowiedzianej historii wszystko może zmienić się na lepsze. Poprzez słowa można wykreować nowe światy, stworzyć nierealne fabuły i fantastyczne scenariusze, można wskrzesić życie lub przekształcić swoje własne zupełnie od nowa. Stać się na chwilę kimś zupełnie innym, kimś nowym, lepszym bądź gorszym w zależności od własnego widzimisię. Tym, kim zawsze pragnęliśmy się stać. Opowieść to nasze sacrum i profanum. Może łamać tabu, może być odpowiedzią na miłość, na strach, na nienawiść, na ból, czy rozpacz. Poprzez język można odrodzić się i zaistnieć od zera, tak, że nikt nigdy nie dowie się prawdy. Chociaż prawda w opowieściach zawsze jest względna. Zawsze jest czyjaś. Dlatego nic nie może tam być pewne. Trzeba spróbować, zanurzyć się w słowa i odkryć prawdę samemu.

O magii opowiadania, niezwykłej mocy słów i tradycji snucia przypowieści opowiada marokański pisarz Tahar Ben Jelloun w swojej niezwykłej powieści z 1985 roku zatytułowanej „Dziecko piasku”. To historia jak żadna inna. Płynna, przelewająca się, przekształcająca się na oczach czytelnika, w uszach słuchaczy niczym piaski otaczającej ją pustyni. Zmienia się z chwili na chwilę, migocze, oślepia i mami, przesypuje słowa i tworzy się wciąż od nowa, jak skomplikowany poemat, jak szept Sheherezady i jej tysiąc jeden arabskich baśni. Tworzy fałszywe tropy, fabularne fatamorgany na horyzoncie, by za chwilę poprowadzić do bezpiecznej oazy i zostawić tam znowu w lodowatą noc zagubionych, niepewnych dalszego ciągu zdarzeń. Słowa są tutaj jak delikatna nić, która łączy kolejne pokolenia, ale też plącze się i zasupłuje, w zależności od krętych zaułków, w które się zapuści, przekazując dalsze losy bohaterów.

Bajarz Si Abdel Malek, snujący swe opowieści wśród słuchaczy marokańskich placów, pragnie podzielić się zdradzoną mu lata wcześniej tajemnicą. To wielki sekret czyjegoś życia. Życia pełnego wstydu, zagubienia i poszukiwania siebie. Życia w ukryciu i wielkim smutku, gdzie niezrozumienie samego siebie spowodowało izolację od świata zewnętrznego. Słuchacze poznają historię Ahmeda zwanego również Zahrą, który przychodzi na świat w konspiracji i kłamstwie. Otóż chłopiec tak naprawdę rodzi się dziewczynką, ale pogrążony w rozpaczy ojciec, któremu do tej pory rodziły się same córki, postanawia sam zmienić koleje losu i ukryć prawdziwą płeć dziecka. Mały Ahmed ma być chłopcem, bo tak i nic już tego nie zmieni. Ani dojrzewające, szczelnie owijane połami dżalabiji ciało, ani niemutujący głos, ani delikatne rysy twarzy. Postanowienie ojca, który za wszelką cenę chciał mieć syna zostaje w pełni zrealizowane i oto jest – ona w nim, on w niej – jedno ciało, dwie siłą rozszczepione tożsamości. Jest sobą i tą inną. Jest sobą i tym innym. Raz Ahmedem, potem Zahrą i znów Ahmedem. Historia życia to niewypowiedziane prawdy, fałszywe maski, a wszystko to prowadzi jedynie na drogę niezaspokojenia i w końcu w otchłanie szaleństwa.

Ahmed zaczyna poznawać siebie dopiero poprzez spisywanie myśli do tajnego pamiętnika, który po latach ma trafić właśnie w ręce bajarza Si Abdel Maleka. Zahra rodzi się z czasem. Wychodzi prosto ze słów przelewanych na papier, by w końcu powstać i stać się prawdziwym ciałem. Ahmed wyzwala ją poprzez opowieść o własnym życiu. Odnajduje swoją tożsamość na kolejnych kartach i jednocześnie odkrywa swoje prawdziwe „ja” w domowym lustrze. Kobieta rodzi się z mężczyzny, a niemożliwe staje się możliwe. Ahmed przekracza siebie, dokonuje transgresji ciała, przenika w głąb uśpionych instynktów i wydobywa na wierzch swoje piersi, biodra, delikatny, kobiecy głos. Tłumiony krzyk, który kumulował się w nim przez lata przenika przez niego. Ahmed, a tak naprawdę już Zahra czuje, że musi się wypowiadać, musi uwolnić swój głos, by oczyścić się ostatecznie. Jej opowieść to swoiste katharsis. Mężczyzna, którym od zawsze była, znika w strumieniach słów, potokach zdań, przeszywającym krzyku, w którym miesza się strach i rozkosz wyzwolenia.

Przez opowieść Ahmeda i opowieść o Ahmedzie snutą przez Si Abdel Maleka i kolejnych bajarzy, którzy przejmują tę historię i tworzą ją od nowa swoimi słowami, przebija się tragiczna w skutkach historia o utraconej i jedynie po części odzyskanej kobiecości w świecie, który kobiecością gardzi. To jakby świat kobiet widziany oczami kobiety przekształconej w mężczyznę, która naraz czuje do swojego ciała niechęć i naturalną miłość. Trafia do tego co pomiędzy, a co w rzeczywistości muzułmańskiej po prostu nie istnieje. Odrzuca surowe zasady patriarchalnego społeczeństwa, sprzeciwia się boskim prawom, by podjąć się próby walki o prawo do bycia sobą, a którego pozbawiła ją wola ojca tuż po urodzeniu. Ojciec  kreuje Ahmeda w nienawiści do swoich poprzednich córek i pogardzie dla „niemęskiego” domu, jaki przypadł mu w udziale. Wymyśla go i ustnie przekazuje dalej, podaje jak legendę, szeptem, w sekrecie, z ust do ust, jeszcze zanim wymarzony syn pojawia się na świecie. Ahmed jest słowem, bo ze słowa powstaje.

W „Dziecku piasku” słowa bajarza otwierają nowe drzwi, kolejne bramy, za którymi pojawiają się labirynty wąskich uliczek, niosące echo kolejnych wątków, odnóg następnych opowieści snutych przez kolejnych narratorów. Nie można być pewnym, która opowieść jest tą jedyną i prawdziwą. Kto opowiada, a kto słucha. Kto ma władzę na tą historią i gdzie zaczyna się jej źródło. Czy Ahmed/Zahra był jeden? Czy może każdy w tej opowieści odnalazł cząstkę siebie i odtworzył swoje dzieje w losach bohaterów? Jedno jest pewne – to właśnie bajarz prowadzi słuchaczy poprzez opowieść. Jest przewodnikiem w zwodniczych światłach pustyni. Sam dawkuje napięcie, skrada się i znika, by powracać z ciemności i zamykać kolejne opowieści w opowieściach. Jak baśniowa Szeherezada, tak i on przeplata sekretne dzieje, zamyka i otwiera kolejne szkatuły, przepływa między fabułami, zanim ktokolwiek zorientuje się, że to już zupełnie inna historia, zupełnie inna epoka, inny świat. I inna opowieść.

O.

*Za tę magiczną historię dziękuję pani Małgorzacie Szczurek z wydawnictwa Karakter.