Powieść zawieszona między powieścią historyczną a grozą, która przeraża i zachwyca od lat powraca znów na półki polskich księgarni w nowym, zjawiskowym przekładzie Kai Gucio – „Umiłowana” Toni Morrison.
KILKA SŁÓW O…
Stany Zjednoczone, rok 1873, czas po Wojnie Secesyjnej w Stanach Zjednoczonych, po wielkiej klęsce Południa i upadku podstawowych wartości mieszkańców południowych stanów, w których królowały dominacja białego człowieka i tradycja posiadania niewolników. To czas Rekonstrukcji, w której Stany miały ustabilizować się nie tylko pod względem ekonomicznym, politycznym, czy militarnym, ale także miały od nowa zjednoczyć mieszkańców i ostatecznie obalić niewolnictwo.
W niedużym domu na obrzeżach Cincinnati w stanie Ohio, mieszka Sethe, była niewolnica, wraz ze swoją nastoletnią córką Denver. Ich obecne życie upływa niezwykle spokojnie, jak w zegarku, określane codziennymi zajęciami i pracą w kuchni pobliskiej jadłodajni. Pierwszym, który burzy ich pozorny spokój jest niejaki Paul D, mężczyzna, z którym Sethe była niegdyś związana, a który wprowadza teraz swój ustalony porządek. Drugim gościem jest tytułowa Umiłowana, tajemnicza dziewczyna znikąd. Jej specyficzna obecność, jej potrzeba słuchania opowieści, pożerania ich, pochłaniania, zmienia niespiesznie atmosferę w domu… Wreszcie, prowadzi do ostatecznego wyzwolenia.
GOTYK AMERYKAŃSKIEGO POŁUDNIA
Gotyk amerykańskiego Południa. Na Wielkim Buku to zagadnienie wraca jak bumerang, używam tego sformułowania często i gęsto, a ostatnio przy okazji Faulknera, z tego co pamiętam. Najprościej rzecz ujmując gotyk amerykańskiego Południa to: mroczny realizm magiczny nawiązujący do historii i społeczności południowych Stanów Zjednoczonych. To tylko podstawa, na której warto oprzeć swoje skojarzenie.
Ten podgatunek bowiem zdefiniowany jest przez:
- koszmar historii i traumy przeszłości nawiązujące do tej ciemnej strony Południa. Opowieści te nawiązują do lub poruszają zmiany kulturowo-społeczne, jakie zaszły na Południu po Wojnie Secesyjnej. Zniesienie niewolnictwa, upadek plantacji, doświadczenia niewolników. Odzyskiwanie wolności i praw człowieka. Kryzys gospodarczy Południa itd. To wszystko jest w tle takiej opowieści, nawet jeśli nie wspomniane dosłownie, to w domyśle, bądź przez indywidualne doświadczenia jednostek (jak w „Umiłowanej”) czy większej zbiorowości;
- przemoc i grozę w pełnym, rozgrzanym słońcu. Amerykańskie Południe to miejsce żarzącego się słońca, duchoty, spiekoty, także osaczającej wilgoci, warunków klimatycznych, często skrajnych, które stają się niezmienną częścią tamtego krajobrazu, tamtego życia. Akty przemocy w gotyku amerykańskiego Południa mają miejsce nie w snujących się mgłach wiecznej nocy, wręcz przeciwnie. Tutaj przemoc widoczna jest gołym okiem, w gestach, w słowach, w codzienności. To skaza, naznaczenie, cień, który wisi nad wszystkimi, gdy z gorąca nie można złapać tchu. Emocje szybko pęcznieją, pękają, gniją.
- elementy niesamowite, realizm magiczny wpleciony w zbolałą, pełną traum rzeczywistość. Tutaj duchy stąpają między ludźmi, często niezauważone. Potrafią stać się elementem krajobrazu, domu, rodziny. Ale nie tylko duchy… Zjawiska niewyjaśnione, niedopowiedziane, przeszłość, która przebija się przez ściany i osobowości, motywy religijne i nawiązujące do afroamerykańskiego folkloru – wszystko to łączy się spójnie, tworząc jeden bardzo charakterystyczny wspólny motyw.
GŁOS ODZYSKANY
„Umiłowana” dedykowana jest „sześćdziesięciu milionom i więcej” – to dedykacja przeznaczona wszystkim afrykańskim niewolnikom i potomkom niewolników, którym przyszło stracić życie. To opowieść o ich zgniecionym, stłumionym głosie. O zdeptanym dziedzictwie. O koszmarach, jakie przeszli ci, którzy zostali niewolnikami. Ale także – a może przede wszystkim – o głosie odzyskanym. O oczyszczeniu, jakie płynie z samego aktu mówienia. O wspomnieniach, które tną jak noże, ale przynoszą ukojenie. O przeszłości zniewolenia, o której nie można zapomnieć, ale która dzięki słowom i ich znaczeniu pozwala tę wolność odzyskać. Narzędziem odzyskiwania głosu jest tytułowa, tajemnicza Umiłowana – piękna i potworna jednocześnie. Bluszcz, który oplata, dusi, zamyka w czterech ścianach, by słuchać. Ona dosłownie i symbolicznie przywraca byłym niewolnikom język. Zwraca im ich słowa, których bali się wypowiedzieć całymi latami. Zrzuca z nich narzucone jarzmo milczenia, z którego sami nie potrafili się wyzwolić. Wszystko to, do czego ta dziewczyna doprowadza w domu, wszystkie wydarzenia w powieści, cała rozpaczliwa przeszłość – finałem jest ostateczne oczyszczenie.
Ach, zazdroszczę wszystkim, którzy będą mogli po raz pierwszy posmakować „Umiłowanej”. Do tego zjawiskowy przekład Kai Gucio, który nadaje całości słodyczy, hipnotyzującego rytmu, wprowadza nas w koleiny opowieści. Toni Morrison zamknęła tu smutek i cierpienie całych pokoleń niewolników, próbujących od nowa rozpocząć życie, któremu daleko jeszcze było do prawdziwej wolności. Musieli zacząć od słów. Od przerwania milczenia. Od odzyskania głosu. I o tym głosie – często koszmarnym i potwornym, ale tak bardzo koniecznym – jest właśnie ten kultowy kawał amerykańskiego kanonu literatury.
O.
*We współpracy z Wydawnictwem Poznańskim.
